UMA KNUA DADOLIN DOKUMENTUS OPINIAUN SEARCH Online KANOIK LIAFUAN IMPRENSA

      PETISIONER TIMTIM

"Hau nia dignidadi la a'as liu dignidadi Nasaun nian".
RENETIL -
Nova Lideranca Mistica
.

Asaun 12 Junnu 1998: Okupasaun Edifisiu DEPLU iha Jakarta - Husi hau nia memoria rasik
LIVRO
RENETIL
LOMPAT
PAGAR
OPERASAUN
TREPE




Halai Taru ba Moris Diak ou ba Armamentus?

HALAI TARU BA MORIS DIAK OU BA ARMAMENTUS?

Carlos da Silva Lopes F.R. Saky*

Iha tinan atus ba atus nia laran, timoroan sira moris la hakmatek no nunka hetan moris diak. Atu buka moris diak no hakmatek, timoroan sira halo funu dala barak hasoru kolonialista portugues. Ikus mai, hasoru okupasaun indonesio iha nebe timoroan sira manan duni, maski fakar ran barak. Maibe moris diak no hakmatek sei dok tebes.

Milisia sira sei bok an makaas. Ema hotu hatene, militares nebe moe tanba lakon funu, lakon promosaun no lakon moris diak iha Timor mak iha kotuk, maibe ema ida seidauk bele garante lolos liman subar seluk la tuir halimar iha kotuk.

Ohin loron, ita seidauk hatene lolos, iha rai ruma hakarak tau base militar iha Timor ka lae, maibe, diak liu prepara hela salurik molok udan tun. Uluk, Amerika lakohi husik Timor monu ba rai seluk nian kontrole, tanba Timor fatin ida estrateziku tebes. João Saldanha hakerek iha nian livro “The Political Economy of East Timor Development”, katak: «Hipotese seluk Amerika fo tulun makaas ba Indonesia [tama iha Timor] tanba importante tebes estreito Ombai ba tranzitu submarinho Amerika nian. Tuir dados “agentes secretos” nian, Amerika iha nian base submarinho iha ilha Atauro nia okos. Nune’e, se Timor monu iha Fretilin nebe eskerda nia liman, mak base ne’e bele hetan ameasa, tanba eks-União Sovietica ou China sei la’o livre los iha estreito Ombai no sira sei obriga governu Fretilin hodi exige Amerika sai husi neba».

Estratezia ne’e halo parte “guerra fria” nian. Ohin loron, “guerra fria” la iha ona. Funu iha “hegemonia ideologika” hotu ona. Amerika, ohin loron, hanesan uniku polisia mundu nian. Atu labele husik k´biit boot ne’e monu ba rai seluk nian liman, hegemonia militar hodi realiza objektivus seluk sei determinante tebes. Iha Asia, rai sira hanesan China, Correia do Norte, India no Paquistão sei iha armamentus makaas. Rai sira ne’e, iha sa loron de’it, bele ameasa intereses Amerika nian.

Iha tinan 10 liu ba, Amerika lakon tiha nia base militar iha Subic (Filipinas). Hahu husi ne'e Pentagon hakbesik an ba Indonesia atu tau nian base militar iha Biak (Irian Jaya) maibe Jakarta la simu.

Rai Timor rai ki’ik no kiak, hare husi lidun demografiku, sosial no ekonomik. Funu naruk hasoru Indonesia no instabilidade naba-naba nebe milisia ho tulun militares indonesios radikais sira hamosu iha fronteira ou halo infiltrasaun ba Timor, halo ita fiar atu hasai osan barak liu ba armamentus ou bele simu base militar hanesan dalan diak ida hodi fo mahon ba ita nian intereses. Ho Timor nian kondisaun politik, ekonomik no militar nebe hahu husi mamuk, fasil tebes ba rai boot sira halo presaun ba na’in ulun politik sira Timor nian hodi simu base militar.

Base militar ida sempre lori vantazem ho desvantagem. Ninian vantazem mak bele tulun hasa’e ekonomia Timor nian. Rai nebe ita aluga ba sira hodi halo base militar no impostus nebe sira selu tinan tinan ho sst., hanesan fontes ekonomia nian ida ba Timor. Nune’e mos ho militar sira barak iha Timor, sira sei gasta osan barak, iha nebe bele tulun mos ekonomia populasaun lokal nian. Iha sorin seluk, haree husi lidun seguransa nian, se ita hare liu de’it, sira fo seguransa duni. Indonesia ta’uk bok ita, tanba Amerika fani de’it mos sira bele halai. Maibe, iha mos ninian desvatanzes. Sei hamosu problemas sosiais no ekologjikus barak. Ita la sinti ukun an, tanba desizaun nebe ita hola, dala barak, sempre hetan influensia husi sira. Ita nian rai nebe ki’ik la’os hetan seguransa, maibe hetan ameasa makaas liu tan, tanba rai sira nebe haree Amerika hanesan funumaluk, sira nian kilat tutun se hotu ba Timor. Timoroan sei mate saugate de’it bainhira rai boot sira tama iha funu. Iha II Guerra Mundial, maski la iha base militar metin, aliadus sira uza Timor hodi tahan avansu japones nian, halo timoroan mate barak. Timoroan mate hamutuk 60.000, Japones ho autralianos hamutuk mate la to’o 2.000. Timoroan mate saugate de’it iha funu ida nebe ita rasik la hatene nia hun ho dikin.

Husi buat hirak ne’e hotu, ita haree desvantazem mak barak liu. Tanba ne’e, se timoroan sira hakarak buka moris diak no hakmatek, diak liu, lalika simu base militar iha Timor, nune’e mos lalika hanoin atu halai taru iha armamentus. Rai sira nebe halai taru iha armamentus, sira gasta osan barak liu ba armamentus du ke ba dezenvolvimentu. Se ita iha osan, diak liu gasta ba halo prevensaun ou halakon moras at oioin iha Timor, halo prezervasaun ba ambiente biolojiku, hasa’e produsaun agrikola, lori hodi funu hasoru kiak, hasoru “analfabetismo” no forma timoroan iha areas oioin.

Rai ida la sei hetan moris diak, dame no hakmatek bainhira ninia populasaun barak liu moris iha kiak no hamlaha nia laran. Osan sira nebe hasai ba armamentus sei halo Timor sai kiak liu tan no moris la hakmatek. Iha sorin seluk, sei hamosu funu, iha nebe susu hotu osan sira nebe lori hodi halo funu hasoru kiak, hamlaha, moras at oioin, la iha serbisu no buat at sosiais seluk.

Se ita mak kaer metin hanoin ida la iha “exercíto militar” iha Timor, ita la loke oda matan ba rai sira nebe hakarak tau nian base militar iha ita nian rain, tanba base militar so bele tau iha rai nebe iha militar. Atu evita tensaun, konflitus no funu ho ita nian maluk sira uma sorin, dalan diak liu maka hala’o “diplomacia preventiva”, buka hamakaas politik harmonizasaun no fraternidade, hametin relasaun no koperasaun liu husi komersiu, edukasaun, halo interkambiu kultural, halo disportu hamutuk no sst. Deklara Timor hanesan zona ida livre husi militar no la iha funumaluk.

*Estudante de Sociologia e Planeamento iha Instituto de Ciências do Trabalho
e da Empresa (ISCTE-Lisboa) no membru RENETIL.

Nota: Artigo ne'e publika iha STL ho Timor Oan@yahoogroups.com, 10/10/2000

No comments:

Post a Comment


123456789
1. Membru RENETIL Ho Matan Ben Simu Matebian Lasama 2. Primeiru-Ministru Louva Livru RENETIL Publika kona-ba Kontribuisaun Istóriku ba Ukun An 3. Sekjer RENETIL ho Hakerek nain Carlos Saky entrega livru ba PR Taur MR 4. STL - Livru RENETIL iha Prosesu Libertasaun Timor-Lorosae 5. Lansamentu Livru Antes Sem Titulo do Que Sem Patria 6. Sasin no envolvimentu Dr. Rui de Araujo alias Agil nudar militante RENETIL 7. RENETIL - Nova Lideranca Mistica 8. Homenagem a Fernando Lasama de Araújo 9. PN Diskuti Malu Tamba Livru RENETIL