UMA KNUA DADOLIN DOKUMENTUS OPINIAUN SEARCH Online KANOIK LIAFUAN IMPRENSA

      PETISIONER TIMTIM

"Hau nia dignidadi la a'as liu dignidadi Nasaun nian".
RENETIL -
Nova Lideranca Mistica
.

Asaun 12 Junnu 1998: Okupasaun Edifisiu DEPLU iha Jakarta - Husi hau nia memoria rasik
LIVRO
RENETIL
LOMPAT
PAGAR
OPERASAUN
TREPE




Integrasaun ba Eks-Guerrilleirus Nudar Faktor ba Dame

INTEGRASAUN BA EKS-GUERRILLEIRUS NUDAR FAKTOR BA DAME

Carlos S. L. F.R. Saky*

Iha rai ida foin sai husi funu, ema barak bada’en kaer kilat sei lakon serbisu, tanba industria seguransa la presiza ona. Iha faze ida ne’e, guerrilleirus sira nebe kleur ona kaer kilat mos lakon serbisu. Sira nebe Estado la presiza ona kaer kilat, haruka fila ba vida sivil. Iha Timor Lorosa’e mos mosu prosesu ida ne’e. Eks-guerrilleirus sira nebe tanba razoens físico, idade, saúde ou kriterius seluk nebe autoridade sira hamosu, halo sira la halo parte Força de Defesa de Timor Leste (FDTL). Problema nebe agora mosu, eks-guerrilleiru sira bele integra diak iha vida sivil ka lae? Iha tinan barak sira la hala’o moris normal hanesan ema baibain. Sira moris iha ai-laran, la halo toos, natar no negosiu. Sira nia moris depende los de’it ba ai-han nebe hetan iha ai-laran no tulun husi populasaun. Agora fila ba vida sivil sira la iha buat ida iha liman. Buat hothotu hahu husi mamuk. Susar liu tan, kuaze hothotu la iha kursu profisionais hodi buka moris ba an mesak. Haree ba realidade sira ne’e, bele hateten, la fasil ba eks-guerrilleirus atu integra an lalais iha vida sivil. La’os de’it tanba la iha rekursus naton hodi halai taru iha moris, maibe mos iha naha psikolgiku seluk. Iha funu laran, populasaun sempre tau fiar no tau sira iha fatin aas (privilegiado), tanba sira nia pretegio nudar kombatente libertasaun. Ho hanoin ida ne’e, bele iha rekompensa material ruma mos, la sei halo sira nia laran ksolok tomak, tanba necessidade ema nia nebe aas liu maka reconhecimento. 

Parte hothotu konsiente ba difikuldades oioin nebe eks-guerrilleirus desmobilizadu sira hasoru. Tanba ne’e, molok desmobiliza, hamosu ona PARF (Programa de Apoio à Reinserção das FALINTIL) atu bele tulun sira hodi bele hala’o nia vida normal iha ninia komunidade laran. Fo tulun no atensaun ba eks-guerrilleiru sira hanesan faktor esensial ida hodi halo konsolidasaun ba dame. La’os hanesan rekompensa ida de’it ba sira nia serbisu ba libertasaun, maibe sira iha mos meios atu hamosu dezestabilidade ba prosesu dame nian. Se la iha recompensa material no psicológico ou reconhecimento formal ruma, sei mosu insatisfação social ou política nebe sei halai ba violências, golpes ou guerra civil. Kazu barak iha Asia, Afrika no Medio Oriente hatudu ba dalan sira ne’e, tanba ladun fo kunsiderasaun ba eks-kombatente sira nia serbisu nebe nakonun ho susar no sakrifisiu. Atu tulun integrasaun diak ba eks-FALINTIL iha vida sivil, PARF fo tulun balu ona no sei fo tulun nafatin hodi sira ida-idak bele hetan buat nebe bolu “condições de vida sustentável”, katak buka fo formação no fahe material ba sira hodi ida-idak bele buka moris ba an iha area agrikultura, peska, pekuaria ou microempresas. Sei tulun mos sira iha hetan rai hodi kuda, sei fo formasaun tekniku-profisional, programas apoiu komunitaria no subsidius edukativus (Lusa: 06/02/01). 

Programa sira ne’e diak no rasional tebes, maibe eks-guerrilleirus balu ladun laran ksolok. Ita la hatene lolos ninia motivu espesifiku. Bele de’it iha insatisfação entre eks-guerrilleirus tanba balu halo parte FDTL no seluk lae ou tanba tulun materiais nebe fo ba sira sei dok husi sira nia hakarak ou seidauk hetan hotu rekonesimentu ida lolos nian ba sira nia serbisu. Insatisfação ne’e hanesan problema ida no bele hamosu desestabilidade iha loron oin. Ohin bele la representa perigo ida, maibe, se la rezolve lalais, loron ruma sei bele hamosu desestabilidade. Programa sira iha leten, ita bele hateten hanesan solusaun ida husi aspektu material de’it, seidauk inklui solusaun psikologiku nebe ninia durasaun naruk liu tulun material. Eks-guerrilleiru sira funu kleur iha ai-laran, sira nunka manan osan ou goza ho buat sira materiais nian, tanba ne’e, buat sira iis materiais seidauk lori laran ksolok tomak ba sira, maski buat sira ne’e fundamental tebes hodi tulun hahu sira nia moris foun ho familia sira. 

Parese tulun nebe PARF fo ba eks-guerrilleirus sei dok husi naton, tanba ne’e sira ladun simu ho laran ksolok, maibe, parese mos solusaun husi aspektu psikologiku seidauk fo atensaun ba. Maski sira la halo parte FDTL, presiza iha rekuinesimentu ida ba sira nia serbisu uluk nian. Programa sira temi iha leten hanesan valorização husi aspektus materiais de’it, seidauk inklui valorização psicológico. Rekuinesimentu no valorizasaun psikologiku nebe bele tau iha konsiderasaun no fo maka: 1) Fo divisa ba eks-guerrilleiru sira tuir ida-idak nia pozisaun hierarkika militar iha tempo guerrilla ou tanba sira nia serbisu diak. Aktu ida ne’e hanesan reconhecimento no valorização ida ba sira nia serbisu ba libertasaun. Infelizmente, desmobiliza tiha ona no la fo divisa ba sira nebe merese. Tuir lolos fo divisa uluk molok desmobiliza; 2) Fo tanda jasa bintang guerilya ba eks-guerrilleirus hothotu tuir ida-idak nia serbisu hanesan reconhecimento no valorização ida ba sira nia serbisu nudar kombatentes libertasaun nian. Sira nebe harii FALINTIL iha Aileu iha 1975 mos merese hetan condecoração, tanba sira maka aman FALINTIL nia lolos no loke dalan ba guerrilla hodi funu ba ukun-an; 3) Hamosu Klibur ou Associação dos ex-Guerrilheiros hodi bele defende sira nia aspirasaun no intereses tuir dalan demokratik nian iha sorin ida, no iha sorin seluk, hodi bele evita halai ba iha violensia ou kaer kilat, nune’e mos bele hametin nafatin relações emocionais entre eks-guerrilleiru sira nebe sei iha FDTL ho sira nebe desmobiliza ona hodi evita insatisfação entre sira. Ho aktu ida ne’e bele evita mos partidus politik ou grupu sira nebe hakarak instrumentaliza eks-kombatentes ba sira nia intereses rasik, tanba iha ona kanal ida hodi hato’o sira nia aspirasaun no defende sira nia intereses. Xanana nudar eks-komandante guerrilha nian, bele sai presidenti ba klibur ne’e; 4) Konvida sira nebe desmobiliza ou reforma ona, partisipa iha haksolok loron nasionais, hanesan loron Ukun-an, loron Consulta Popular (30 de Agosto), loron invasão (7 de Dezembro), loron FALINTIL (20 de Agosto), loron FDTL no sst., hodi sira labele sinti marginalizadu, maibe sinti iha konsiderasaun ba sira nafatin; 5) Fo kartaun identifikasaun eks-guerrilleiros nebe legalizado husi Governu ba sira, nune’e hodi sira bele sa’e transportes publiku gratis, halo konsulta no simu ai-moruk gratis iha hospitais publikus ou militar nian. 

Buat sira iis material ladun lori “orgulho” aas hanesan rekuinesimentu. Ho tulun integrasaun diak iha vida sivil no rekuinesimentu ba eks-guerrilleirus nia serbisu hanesan faktor fundamental hodi konsolida paz no hametin liu tan dame rohan laek iha rai Timor Lorosa’e. Nasaun ida sai boot la’os tanba nia rain luan tebes, maibe tanba nia povu hatene reconhece no respeita nia ema sira harii nasaun no nia heroi ho nia kombatente sira. *Estudante Sociologia i Planeamento ISCTE (Lisboa) i Membru RENETIL.

Nota: Artigo ne'e publika iha STL ho Timor Oan@Yahoogroups.com, 06/03/2001

No comments:

Post a Comment


123456789
1. Membru RENETIL Ho Matan Ben Simu Matebian Lasama 2. Primeiru-Ministru Louva Livru RENETIL Publika kona-ba Kontribuisaun Istóriku ba Ukun An 3. Sekjer RENETIL ho Hakerek nain Carlos Saky entrega livru ba PR Taur MR 4. STL - Livru RENETIL iha Prosesu Libertasaun Timor-Lorosae 5. Lansamentu Livru Antes Sem Titulo do Que Sem Patria 6. Sasin no envolvimentu Dr. Rui de Araujo alias Agil nudar militante RENETIL 7. RENETIL - Nova Lideranca Mistica 8. Homenagem a Fernando Lasama de Araújo 9. PN Diskuti Malu Tamba Livru RENETIL