UMA KNUA DADOLIN DOKUMENTUS OPINIAUN SEARCH Online KANOIK LIAFUAN IMPRENSA

      PETISIONER TIMTIM

"Hau nia dignidadi la a'as liu dignidadi Nasaun nian".
RENETIL -
Nova Lideranca Mistica
.

Asaun 12 Junnu 1998: Okupasaun Edifisiu DEPLU iha Jakarta - Husi hau nia memoria rasik
LIVRO
RENETIL
LOMPAT
PAGAR
OPERASAUN
TREPE




Partidu Politik no Unidade Nasional

PARTIDU POLITIK NO UNIDADE NASIONAL

Carlos da Silva Lopes F. R. Saky*

Tambor demokrasia lian tiha ona iha kongresu CNRT nian laran. Partidu politik balu tun ona, seluk sei prepara an. Husu nebe agora mosu, sira hotu sama ain hanesan tuir ritimu ka lae? Komunidade internasional, liliu rai sira nebe fo tulun moral no material ba Timor nian ukun an, hothotu nian matan baku ba festa ne'e. Hothotu hein atu buat hothotu la'o diak iha kongresu ne'e, nune'e mos iha loron oin.

Analistas internasionais barak hateten, fatin ba emar Timor halo sala ki'ik tebes.Halo sala oituan de'it sei lori konsekuensias todan tebes ba Timor. Tanba ne'e tenki kuidadu tebtebes hodi labele halo sala.

Kongresu ne'e liu tiha, hakarak ou lakohi, partidu sira tenki prepara an atu tun iha kampu hala'o aktividades partidarias hamutuk ho populasaun. Sira nian bok an importante no determinante tebes. Importante tanba partidu sira mak aban bainrua sei ukun, sira mak sei halo mobilizasaun ba populasaun hodi tuir aktivu hola desizoens politikas no sst. Determinante tebes tanba, se aktividades partidarias hothotu la'o diak, maka sei lori moris diak, dame no hakmatek ba Timor oan sira hotu. Maibe, bainhira balu usa violensia hodi obriga ema atu tuir sira nian hanoin no sira nian partidu, maka Timor sei hasoru susar oioin.

Iha rai sira nebe foin ukun an, partidu politikas iha tendensia makaas hadau malu massa, buka fahe kartaun tun sa'en no halo povo tomak iha rai ne'e sai militantes partidus nian hotu. Timor mos iha ona eksperiensia ida ne'e iha tinan 1975. Partidus sira Timor nian buka fahe kartaun ba Timor oan hothotu, to'o ema sira otas ki'ik, barak hetan kartaun hotu. Bainhira mosu violensia oioin, partidu ida ataka partidu seluk, ema barak hahu ta'uk. Iha ta'uk nia laran, barak buka rezolve ninian problemas hodi simu kartaun tolu, FRETILIN nian ida, UDT nian ida no APODETI nian ida. Sira halo buat sira ne'e hotu hodi salva nian vida. Hala'o politik tuir hanoin nebe sala mak fo fuan ona ba violensia oioin nebe mosu iha tinan 1975 nia laran. Militantes sira nebe ladun iha kuinesimentu naton kona ba politik ho demokrasia, fasil tebes mobiliza hodi halo violensia. Ninian konsekuensia, sei lori trauma ba povo ki'ik sira to'o ohin loron. Politik halo povo tomak sai militante partidu nian ladun diak ba demokrasia no dezenvolvimentu, tanba buka kesi metin ema ba partidus sira, la halo ema vota livre ba programas politik nebe diak.

Sadere ba eksperiensia sira ne'e, se ohin loron politik na'in sira, hakarak eduka povo tuir dalan demokratik nian, mak labele usa tan metodu sira tinan 1975 nian. Labele obriga ema atu sai militante partidu nian hotu. Labele manipula povo, maibe tenki fo informasaun lolos ba povo. Ema nebe hakarak halo karreira politik ou sira nebe hakarak halo politik tuir partidu nian, bele sai militante partidu nian, maibe povo baibain , nebe la hatene sani no hakerek ou la interesadu ba politik partidaria, labele obriga sira atu sai militante partidu nian. La sai militante partidu nian, la signifika lakun direitu politik. Ema Timor oan ida-idak, nudar sidadaun, hothotu iha direitu politik atu partisipa iha vida politik, ekonomik no sosiu-kultural Timor Lorosa'e nian. Sidadaun ida-idak nudar ema livre, bele fo nian votos ba partidu nebe aprezenta programa diak, lalika kesi metin an ou sai militante ba partidu nian. Se ohin loron, partidus politik sira, buka halo manipulasoens oioin no usa metodus uluk nian nafatin, mak ema ida labele garante katak violensia la sei mosu fila fali. Ohin loron, ita sei rona, iha fatin balu, militantes husi partidu balu, la husik partidu seluk atu tama iha sira nian distritu. Ida ne'e hanesan problema ida ba demokrasia. Tanba ne'e, ulun partidu politik sira nian, nebe iha maturidade politik naton ona, tenki halo intervensaun makaas hodi loke dalan ba partidu hothotu hodi bele hala'o ninian aktividades ho livre no hakmatek tuir regras jogus demokratikas nian. Tenki buka evita violensias, evita kampañas negativas ho diskriminatorias.

Partidu sira tenki hahu ona halo edukasaun politik ba povo nebe iha tinan rihun ba rihun nia laran la kuinese demokrasia no ukun. Tenki eksplika lolos mekanizmus demokrasia nian ba povo.

Ohin loron, sei iha sektor balu husi sosiedade Timor nian, sei haree ho matan ikun ba partidus politik sira. Tanba sira sei asosia partidu ho fahe malu, han malu, no fakar ran. Balu hateten, sa ida mak Timor ohin loron presiza la'os partidus, maibe unidade de'it hodi bele serbisu ba povo. Hanoin ida ne'e pragmatiku tebes, maibe la eduka povo. Iha Estado modernu no demokratiku ida, partidu ninian prezensa fundamental tebes, tanba sira mak sei kaer governu. Iha rai demokratiku ida, iha partidu barak hodi bele halo opozisaun no kontrola malu, nune’e hodi evita “abusos de poderes”, e evita politik “nepotismo”, “clientelismo” no “corrupção” nebe la lori moris diak ba povo.

Ema hotu hatene, partidus politik iha nebe de'it, karakteriza ho "diferenças" no "conflitos", maibe la'os katak, sira labele iha konsensus. Konsensus sempre mosu husi dialogo. Se partidu politik hothotu kaer metin filosofia popular “matak ida-idak nian, tasak ita hotu nian” hodi leno sira nian hanoin ho hahalok, ita bele garante katak sempre iha dialogo, iha akordu no konsensus.

Iha sosiedade nebe kompleksu tebes, instituisoens nebe representa diak liu povo nian aspirasaun ho intereses mak partidus politikas. Tanba sira reprezenta aspirasaun no intereses parte hothotu nebe forma “sociedade complexa” ne'e nian intereses. Atu ekilibra partidu politik sira ne’e no halo kontrola diak liu tan, tenki buka reforsa sosiedade sivil, tenki halo kritiku no interveniente liu tan.

Unidade importante tebes iha rai nebe de'it mak hakarak la'o ba oin no hakarak buka moris diak ba nian povo tomak. Maibe “unidade” la'os sinonimu ho “uniformização”, nem signifika hatama bibi, fahi, manu, busa no fahi hotu iha ka'ut ida nia laran. “Unidade” signifika, ema ida-idak ka grupu ida-idak hala'o ninian papel tuir nian kompetensia hodi serbi ba interese nasional ou kolektivu nian. Unidade la signifika la iha partidus ou iha partidu ida de'it. Iha rai demokratiku nebe de'it, presiza unidade, maibe "unidade" ida ho "diversidade", la'os "massificação". La'os mos "individualismo egoísta" nebe buka defende "diversidade" la ho "unidade".

*Estudante de Sociologia e Planeamento do Instituto Superior de Ciências do
Trabalho e da Empresa (ISCTE-Lisboa) e membro da RENETIL.

Nota: Artigo ne'e publika iha STL ho Timor Oan@yahoogroups.com, 26/08/2000

No comments:

Post a Comment


123456789
1. Membru RENETIL Ho Matan Ben Simu Matebian Lasama 2. Primeiru-Ministru Louva Livru RENETIL Publika kona-ba Kontribuisaun Istóriku ba Ukun An 3. Sekjer RENETIL ho Hakerek nain Carlos Saky entrega livru ba PR Taur MR 4. STL - Livru RENETIL iha Prosesu Libertasaun Timor-Lorosae 5. Lansamentu Livru Antes Sem Titulo do Que Sem Patria 6. Sasin no envolvimentu Dr. Rui de Araujo alias Agil nudar militante RENETIL 7. RENETIL - Nova Lideranca Mistica 8. Homenagem a Fernando Lasama de Araújo 9. PN Diskuti Malu Tamba Livru RENETIL