Estuda iha Kuba: Aprende Medisina ka Komunizmu?

Estuda iha Kuba: Aprende Medisina ka Komunizmu?

Carlos da Silva L.F.R. Saky

Timoroan barak, inklui politik na’in balu, ladun haree ho matan diak ba politik Governu Alkatiri nian nebee haruka ona Timoroan balu ba foti kursu medisina iha Kuba. Sira nee ta’uk estudantes sira nee fila mai Timor bele lori ho influensia komunizmu nian. Aktividade prinsipal estudante sira ba estuda iha Kuba mak aprende materia sira nebee iha relasaun ho medisina. Maibe la taka mos dalan katak ambiente nebee sira moris ba, barak eh oituan, sei iha influensia sira nia formasaun. Agora depende iha estudante ida-idak nian an atu simu ka reziste ba influensia nebee iha. Maibe ita tenki haree husi aspektu pozitivu seluk katak atu defende eh reziste sistema ida, presiza kuiñese sistema nee ho diak. Ita hotu fiar katak ho kuiñesimentu diak kona ba komunizmu, ita sei buka kompara ho sistema sira seluk hodi haree ida nebee diak liu. Ho kuiñese diak sistema ida nee sei halo ita bele defende diak liu kumunizmu eh reziste ka kontra mos ho argumentu nebee rasional, solido no metin.

Tuir hakerek na’in, tuir lolos Timoroan sira la presiza alerjiku ba buat ida komunizmu. Tanba ida, komunizmu rasik ohin loron la iha influensia iha mundu ona no rai barak husik hela tiha ona sistema ida nee. Kuba ho Korreia do Norte de’it mak ohin loron sei taka an no kaer metin sistema ida nee, maibe kleur eh lalais sei iha mudansa, tanba rai ida labele moris izola an beibeik husi rai seluk. Kuba ohin loron sei kaer metin komunizmu tanba faktor Fidel Castro nunee mos iha Korreia do Norte tanba faktor dinastia Il Sum nian. Maibe bainhira faktor sira nee fraku eh hotu ona mak sistema ida nee mos lakon ona. China mos ohin loron sei defende partido uniku, maibe hahu nakloke an ona. Rua, karik Timoroan sira hotu defende demokrasia ba TL, mak la iha resan atu hakribi ba komunizmu tanba iha rai nebee demokratiku tenki respeita ema hotu nian fiar ho opsaun politika-ideolojika. Indonesia iha Soeharto nian tempu bandu no hamohu sira nebee tuir PKI (Partido Komunista Indonezia) nunee mos iha Kuba ho Korreia do Norte nebee to’o ohin loron la simu multipartidarizmu. Politik sira nunee mak ita dehan la demokratik, tanba la hatene sa-ida mak multipartidarizmu.

Sira nebee kaer politika komunista nian sempre defende katak komunista sira iha hanoin ida de’it, tanba nee nunka admite partido komunista barabarak iha rai ida nia laran, sa tan partido sira nebee bolu liberal nebee kontra hanoin komunizmu nian. Ho partido ida de’it hodi bele reforsa ditadura proletariado nebee elite kikuan ida mak kaer. Enkuantu iha rai sira demokratiku, bele mosu partido demokratiku barabarak, inklui mos partido sira nebee la demokratiku hanesan partidu komunista. Iha rai sira nebee tuir sistema demokratiku iha fiar ida katak, iha valores universais balu ke ema hotu bele kaer hanesan denominador komum ida, maibe iha buat balu, partido ida-idak bele defende tuir ninia valores eh interesse grupu nian. Hanesan izemplu, partido demokratiku balu defende aborto no balu kontra, balu defende pena de morte (hukuman mati) na balu kontra ho sst.

Iha sosiedade nebee demokratiku, ema hotu hakat ho hanoin ida katak, sosiedade ida forma husi ema, grupo politik, sosial, kultural, etniku ho relijiaun la hanesan. Tanba la hanesan ida nee mak mosu mos valores ho interese nebee dala barak la hanesan. Buat la hanesan sira nee mak fo fatin mos ba partido eh movimentu sosial oioin hodi mosu no ida-idak defende ninia valores ho interese liu husi dalan pasifiku (damai) nian.

Enkuantu iha sistema komunista nian, buat nebee funsiona mak uniformizasaun. Uniformizasaun iha

hanoin, katak ema hothotu iha hanoin ida de’it no interese mos ida de’it, sira la rekuinese buat ida

pluralizmu politik. Iha nee sistema komando militar mak funsiona, tanba nee, karik iha ema ruma hanoin no halo oin seluk ho ulun boot sira nia hakarak, kaer hatama kedas iha kadeia ou tenki hetan pena de morte, hanesan lolos soldado ida simu kedan kastigu kuandu la kumpri komandante nia ordem.

Tuir lolos, Timoroan sira hotu tenki fo apoio ba Governu hodi fo kondisoens diak liu ba estudante sira

nebee ohin loron estuda iha Kuba. Ho nunee hodi estudantes sira hotu bele hetan susesu iha estudus no fila mai fo tulun ba Timoroan sira hotu nebee presizaasistensia medika.

Tuir hakerek na’in, ita la presiza preokupa se estudante sira nee hetan influensia komunizmu nian eh lae, tanba ida nee opsaun ema ida-idak nian. Se povu Timor la simu valores komunizmu nian, mak estudante sira nee bele fila mai harii PCT (Partido Comunista de Timor) mos sira la sei hetan influesia barak tanba, Timoroan sira hotu hatene sistema ida nebee mak bele garante diversidade (perbedaan) no respeita malu.

Buat nebee ita preokupa mak sira nee fila mai sai ema profissional eh lae, katak tulun Timoroan sira hotu no la haree ba ema ida-idak nian kor politik.

Iha Kuba, ema fo tulun malu la haree ba kor politik ho ideolojia, tanba iha nebaa iha ideologia ho partido ida de’it. Enkuantu iha TL, iha partido barak no barak mos gosta politiza buat hothotu nebee labele politiza nian. Ita bele haree izemplu simples ida hanesan PM Alkatiri foin halo vizita ba estudantes sira iha Kuba. Estudantes sira simu PM Alkatiri ho bandeira FRETILIN nian, hanesan lolos ema halo kampaña politika partidaria iha eleisaun ida.

Presiza hatene katak, osan oituan eh barak nebee estudante sira iha Kuba simu husi Governo RDTL, la’os sai husi kaisa partido ida nian, maibe sai husi povo Timor nian, inklui sira nebee la halo parte partido Governo nian. Estudante sira ba iha Kuba la reprezenta partido FRETILIN iha Kuba, maibe reprezenta povu Timor. Neduni, kualker Governo nebee sei ukun iha Timor, hothotu tenki tau matan ba sira nebee estuda iha tasi balu. Maibe, se estudantes sira nee ba estuda tanba partido ida mak haruka no sira reprezenta partido nee iha rai ida, mak kualker Governo ida labele tulun sira, maibe partido nebee haruka sira mak tenki fo tulun. Estado mos labele hasai osan ba sira, tanba sira la reprezenta Estado maibe reprezenta partido ida. Buat sira hanesan nee mak presiza halo ho kuidadu maksimu.

Buat seluk tan nebee ita preokupa mak estudante sira nee ba aproveita diak eh lae. Sira nebee haruka ba Portugal iha tinan tolu eh hat liu ba, hatudu tiha ona ba ita katak kuaze 90% mak la hetan susesu. La hetan susesu tanba la’os de’it problema lingua portugues nebee difisil no la integra diak iha sistema ensinu portugues nian, maibe mos falta akompañamentu diak husi autoridade sira Timor nian. Tanba la iha akompañamentu diak, halo sira barak lakon motivasaun ba eskola. Alem de ida nee, iha prosesu seleksaun mos sala, tanba orgaun kompetente nebee halo seleksaun, tuir ema barak, katak, prosesu seleksaun nee nakonun ho iis nepotizmu nian. Sira nebee halo seleksaun halo sira nia famalia mak liu, la haree katak sira nia familia nee iha baze naton atu estuda iha universidade eh lae. Problema seluk tan mak la halo seleksaun ho kuidadu tanba nee haruka fali ema balu hasai SMEA (eskola vokasional iha area ekonomia nian) ba foti fali teknik. Problema seluk tan mak kultura ema Timor nian rasik, nebee gosta rame-rame hamutuk de’it nebee la tulun sira nia integrasaun ho aprende ema rai na’in nia lian. No barak mos gosta la’o loron ho kalan ba diskoteka no joga billiard to’o ran maran, ladun fo importansia ba estudos. Buat sira nee hotu hanesan faktor nebee halo sira la hetan susesu iha estudus.

Ita hotu presiza fo apoio ba Governo tanba haruka estudante sira nee ba estuda iha Kuba. Ita hein atu Governo mos bele negosia ho rai seluk hodi haruka ita nia estudantes sira ba eskola iha fatin seluk tan. Kuandu sira aprende kultura oioin husi rai oioin, sei tulun halo Timor diak liu tan, tanba bele loke sira nia hanoin atu haree no halo buat ida la ho hanoin klot.

Ita hein katak estudante sira nebee haruka ba Kuba nee rezultadu puro husi seleksaun nebee ho kuidadu maksimu nian, la hanesan ho sira nebee haruka ba Portugal nian. Maibe, se sistema nebee kaer hodi halo seleksaun nee la transparente eh nakonun ho nepotizmu nian, nunee mos se la iha akompañamentu diak husi autoridade sira RDTL nian, mak tinan oin, ita bele hasoru fali ona estudantes sira nee balu iha Timor laran no dala ruma to’o tinan 7 mos balu seidauk fila mai.

Ita mos hein atu Governu Kuba bele forma ita nia kandidatu mediku sira nee ho diak no profissional. Labele halo fali ba projektu politika internasional ida hodi hatudu ba mundu eh aumenta numero estatistika de’it katak Kuba forma Timoroan barak, neduni forma ho lalais eh husik passa hotu de’it sira nebee la domina materia. Susesu diak ba sira hotu nebee estuda iha tasi balu!

Nota: Publika iha STL no ETSA, edisaun 11/01/2006