UMA KNUA DADOLIN DOKUMENTUS OPINIAUN SEARCH Online KANOIK LIAFUAN IMPRENSA

      PETISIONER TIMTIM

"Hau nia dignidadi la a'as liu dignidadi Nasaun nian".
RENETIL -
Nova Lideranca Mistica
.

Asaun 12 Junnu 1998: Okupasaun Edifisiu DEPLU iha Jakarta - Husi hau nia memoria rasik
LIVRO
RENETIL
LOMPAT
PAGAR
OPERASAUN
TREPE




Halakon Diskriminasaun no Hametin Unidade Nasional

Halakon Diskriminasaun 
no Hametin Unidade Nasional

Carlos da Silva L.F.R. Saky

Ohin loron kriminozu barak sei moris livre, halo kontaktu ba mai no buka hakro’at issue eh diskriminasaun kona ba LS ho LS nafatin. Sira buka desvia atensaun liu husi hakro’at issue LS ho LM, nunee atu Timoroan sira han malu nafatin hodi labele hamutuk no halo pressaun hodi lori sira ba iha Tribunal. Neduni, karik Timoroan hotu preokupa ho justisa, tuir lolos, labele tan ko’alia kona ba issue LS ho LM eh hakro’at sentimentu rezionalizmu. Povo ki’ik sira labele ataka malu tanba issue falsu ida LS ho LM, maibe tenki hamutuk hodi hametin unidade nasional no lori kriminozu boot sira ba iha Tribunal.

Karik Mari Alkatiri, Rogerio Lobato ho ninia maluk sira, nebee hetan alegasaun fahe kilat no halo krimi moris livre nafatin no ema ki’ik sira hanesan major Alfredo ho ninia soldado sira mak tama kadeia mak la sei mosu justisa, dame ho hakmatek iha rai ida nee. Tanba injustisa nee sei hamosu deskontentamentu makaas iha nebee sei provoka violensia ho instabilidade.

 Tuir hakerek na’in, dame ho hakmaetek sei mosu bainhira: ida) Labele kaer no hatama de’it ema sira halo sala ki’ik ba iha prizaun, maibe tenki hatama mos kriminozu boot sira iha prizaun. Karik lae, povo ki’ik sira bele hanoin katak, tan-sa mak tau major Alfredo ho ninia grupo iha prizaun preventiva enkuantu Mari Alkatiri ho Rogerio Lobato, nebee hanesan autor principal krize politika ho militar no fahe kilat ba sivil sira sei moris livre no hetan privileziu oioin?; rua) Rezolve problema peticionario sira nian, tanba krize politika ho militar nia hun lolos mosu husi F-FDTL nia laran. Karik los no hetan duni iha diskriminasaun, mak kulpadu sira tenki hetan sansaun. Ho nunee hodi la’os de’it hetan justisa ba ema hotu maibe tulun tau hikas dame ho hakmatek, nunee mos hadi’a hikas imajem ho kredibilidade instituisaun F-FDTL nian nebee sai aat tiha ona; tolu) Halakon issue LS ho LM. Atu hamate issue eh sentimentu anti LS eh LM tenki hahu husi Timoroan ida-idak atu halo contenção (menahan diri) ba buat aat hothotu, alias labele provoka malu, ataka malu no husik ema ida-idak fila ba nia bairro no hela hakmatek iha nia uma; hat) atu reforsa tan pontu tolu nee, lider formal ho informal hothotu, husi LS ho LM, la’os limite de’it iha halo apelo, maibe la’o hamutuk no hakbesik-an ba populasaun ho jovem sira, la’o husi bairro ida ba bairro seluk, halo reuniaun ho populasaun no konsiensializa sira hodi hakribi krimi ho violensia no hametin unidade nasional. Husu ba ema sira nebee nauk ema nia sasan hodi fo fila ba nia na’in no sira nebee okupa ema nia uma tenki entrega ba nia na’in la ho kondisaun ruma. Ho nunee de’it hodi bele evita odio, vingansa ho violensia no hamosu hikas espirito fraternidade (persaudaraan). Lideransa sira husi Frente Nacional ba Justisa ho Paz hamutuk ho autoridade sira nasional ho lokal nian bele halo serbisu ida nee; lima) presiza intervensaun autoridade sira legal ho formal nian, alias tenki aplika lei ho firme. Nee signifika katak sira nebee halo krimi, hanesan provoka ho ataka ema, na’uk ema nia sasan, sunu eh okupa uma, tenki kaer no kastigu tuir sala todan nebee sira halo; nen) Estado mos tenki assume ninia responsabilidade, tanba autoridade sira la hatene ukun mak halo Timoroan sira rihun ba rihun terus no mate. Responsabilidade ida nee traduz iha tulun vitima sira hodi hadi’a hikas nia moris. Nee signifika katak, Estado tenki tulun hadi’a uma sira nebee hetan sunu eh estragos no rekupera hothotu sasan uma laran sira nebee rahun ou ema na’uk mos. Ema sira nebee sunu uma eh estraga ema nia uma, sira duni mak tenki ajuda Estado hodi hadi’a uma sira nebee hetan sunu ho estragos; hitu) Tribunal tenki hala’o nia serbisu ho independente no imparcial. Labele uza double standard hodi halo justisa, alias ema hotu nebee halo krimi, boot eh ki’ik, hothotu tenki hetan tratamentu hanesan iha lei nia oin. Sira nebee halo krimi tenki simu kastigu tuir krimi todan eh kaman nebee sira halo; walu) tenki kria kondisoens hodi fo serbisu ba Timoroan sira, tanba desemprego (pengangguran) mos hanesan fonte prinsipal ida hodi hamosu violensia ho instabilidade.

Ho medidas sira hotu nebee temi iha leten la’os de’it tulun halakon issue LS ho LM, maibe bele mos hametin fila fali dame ho hakmatek nunee mos unidade ida metin entre Timoroan sira. Tanba vitima sira mos senti katak iha justisa duni no la buka ona atu vinga sira nebee halo krimi. No sira nebee halo krimi mos konsiente katak krimi nebee sira halo hanesan buat aat ida nebee tenki hakribi hodi ikus mai labele repete tan. Ho nunee de’it mak bele halakon issue LS ho LM no bele hametin fila fali unidade nasional tanba ema hotu sinti hetan justisa nebee sira buka. Karik la liu hakat sira temi iha leten mak sei susar tebes halakon odi ho vingansa. Odi ho vingansa mak hamosu krimi, hamosu violensia ho instabilidade.

Presiza hatene katak, la’os major Alfredo ho ninia grupo mak hahu eh hamosu krize politik ho militar iha Timor, neduni tenki kaer no hatama sira mesak iha prizaun preventiva. Enkuantu Rogério Lobato nebee fahe kilat no halo krize nee sai boot to’o ohin loron, la hetan prizaun preventiva ruma. Ironiku liu tan, Alkatiri nebee hetan alegasaun makaas fahe kilat no forma Equipa Segurança Secreta Fretilin nian, hetan hearing horas rua de’it no husik la’o livre hodi halo kontaktu tun sa’en no hetan biban hodi bele halo lakon hotu evidensias nebee iha. Grave liu tan mak bankada Fretilin nian simu ho liman rua ema nebee hetan alegasaun halo krimi no iha ona problema iha Tribunal hodi sai hikas deputado iha PN. Ida nee la’os de’it hanesan precedente aat ida maibe hatudu injustisa boot ida. Ema ki’ik sira kaer no halo hearing kedas no hatama liu ba prizaun preventiva no ema boot sira, hanesan kazu Mari Alkatiri nian, nia mak marka loron halo hearing no livre la’o ba mai. Ou keta ema boot sira nia isilolon boot liu kadeia, neduni sira hela iha rai luan nafatin no ki’ik ho krekas dekor sira mak tama kadeia klot nia laran?

Xanana, Lere, Taur Matan Ruak, Ramos Horta ho sst., karik uluk sira hatene Timor ukun-an sai hanesan ohin loron, ita la hatene, sira mos hakarak terus no funu ba ukun-an eh lae. Sira rasik mak hatene. Maibe, korruptor ho hamrok ba poder ho ran sira, konserteza sira uluk kedas imajina Timor sai hanesan duni ohin loron, tan nee, sira la buka evita buat aat sira nee, maibe sira tau kedas sira nia imajinasaun ho hanoin sira nee iha pratika. Mari Alkatiri ho Rogerio Lobato ho sira balu tan, sira imajina antes tiha ona atu halo Timor sai hanesan ohin loron, tan nee, sira la buka tau demokrasia iha rai ida nee, la buka halo povo rai ida nee moris diak ho hakmatek, maibe fahe fali kilat ba ema sivil hodi tulun realiza sira nia imajinasaun aat sira iha pratika.

Nudar Timoroan ida nebee mos defende ukun-an ba rai ida nee, triste tebes haree Timor la sai hanesan buat nebee uluk imajina. Uluk ema hotu funu ba ukun-an tanba hakarak iha ukun-an an nia laran ema hotu moris hakmatek, moris diak, la hetan terror ho intimidasaun no bele hela iha nebee no la’o ba nebee de’it. Infelizmente buat hothotu ohin loron la’o kontrariu tanba ema grupo oan nebee hakarak domina buat hothotu nia hahalok.

Atu hadi’a fila fali Timor husi buat aat sira nebee mosu tiha ona, presiza unidade entre Timoroan sira nian. Ho unidade nee bele tulun harii sistema demokrasia ida nebee bele garante seguransa, estabilidade, liberdade ho paz hodi bele lori Timor ba iha dezenvolvimento ho progresso.

Artigu ne'e publika iha STL, edisaun 01/08/2006

No comments:

Post a Comment


123456789
1. Membru RENETIL Ho Matan Ben Simu Matebian Lasama 2. Primeiru-Ministru Louva Livru RENETIL Publika kona-ba Kontribuisaun Istóriku ba Ukun An 3. Sekjer RENETIL ho Hakerek nain Carlos Saky entrega livru ba PR Taur MR 4. STL - Livru RENETIL iha Prosesu Libertasaun Timor-Lorosae 5. Lansamentu Livru Antes Sem Titulo do Que Sem Patria 6. Sasin no envolvimentu Dr. Rui de Araujo alias Agil nudar militante RENETIL 7. RENETIL - Nova Lideranca Mistica 8. Homenagem a Fernando Lasama de Araújo 9. PN Diskuti Malu Tamba Livru RENETIL