UMA KNUA DADOLIN DOKUMENTUS OPINIAUN SEARCH Online KANOIK LIAFUAN IMPRENSA

      PETISIONER TIMTIM

"Hau nia dignidadi la a'as liu dignidadi Nasaun nian".
RENETIL -
Nova Lideranca Mistica
.

Asaun 12 Junnu 1998: Okupasaun Edifisiu DEPLU iha Jakarta - Husi hau nia memoria rasik
LIVRO
RENETIL
LOMPAT
PAGAR
OPERASAUN
TREPE




Hasai Alkatiri Husi PM ou Eleisaun Antesipada

HASAI ALKATIRI HUSI PM OU ELEISAUN ANTESIPADA

* Carlos da Silva L.F.R. Saky

Kadi nehan entre Governu ho Igreija to’o agora seidauk hatudu sinal atu ramata. Tuir lolos polemika kona ba hanorin relijiaun iha ensinu baziku fakultativu ou obrigatoriu bele ramata ona, maibe diskursu husi ulun sira Fretilin nian hanesan fakar gazolina ba ahi nebee lakan ona sai boot liu tan.

Iha tempu okupasaun, militar Indonesia sira haruka padre ho bispo sira hasai batina tanba de’it bispo Ximenes Belo, iha tinan 1989, hakerek surat ba Sekretariu-Jeral ONU nian hodi husu realizasaun referendum ba TL no partisipasaun aktivu kleru sira nian iha funu ba ukun-an. Tanba mos partisipasaun aktivu nee mak halo militar ho milisia sira ataka Igreija no oho padre ho madre sira balu iha tinan 1999. Vaticano hasai D. Martinho da Costa Lopes husi TL mos tanba de’it Igreija TL defende direito Timoroan sira nian ba ukun-an.

Depois de massakre Santa-Kruz iha 1991, militar sira bolu no halo inkeritu makaas ba amo Ricardo (ohin bispo Dili) tanba manifestasaun sai husi Igreija Motael no amo Ricardo rasik mak dirije missa nee. Antes de ida nee, TNI sira tiru mate jovem ida, Sebastiao Gomes, nebee subar iha Igreija Motael nia laran. Iha 1997, padre Domingos Maubere ho padre Filomeno Jacob, tama sai Timor-Portugal hodi koordena I Konvensaun Nasional hodi hametin liu tan unidade entre Timoroan sira hodi bele funu ba ukun-an.

Husi realidade sira nee, hatudu katak Igreija partisipa aktiva no makaas tebes iha politika ukun rasik-an nian. Iha tempo nebaa, la-iha ulun rezistensia ida haruka padre sira hasai batina e balu husu no hatais tan padre sira nian batina tun sa’e foho ho sidade hodi halo politika.

Ironiku liu tan mak na’i ulun nebee, ohin loron, husu padre sira hasai batina, iha momento nebee padre sira halo politika makaas ba TL ukun-an no militar ho milisia sira ataka Igreija ho jovens sira makaas, ita nia na’in ulun nee, tuur kruza liman metin iha Lisboa, nem partisipa iha kualker aktividade rezistensia nian iha Portugal ou fatin seluk, maibe nia prefere ba tuir Rekunsiliasaun Londres nebee jenerais Indonesia sira mak organiza hodi defende autonomia TL iha Indonesia nia okos.

Husi buat sira nee hotu, bele dehan, sira nebee, ohin loron, husu kleru sira hasai batina, sira la iha moral no sensibilidade. La iha moral tanba kuandu kleru sira defende sira nian intereses sira buka halo aproveitamentu maksimu, maibe kuandu padre sira diskorda ho sira, sira la’os de’it husu padre sira hasai batina maibe halo ofensa no insultos oioin ba kleru sira nunee mos ba sarani sira hotu nebee mos hanesan militante no simpatizante Fretilin.

Humillasaun (penhinaan) momos nebee povu TL tomak haree ho matan mak hanesan TVTL fo sai (22/04/2005) iha nebee prezidente Parlamento Nacional, Lu-Olo halo ba Vigario-Geral, Padre Apolinario Guterres. Depois de hein iha horas rua nia laran iha varanda edifisiu PN, foin Lu-Olo fo resposta katak lakohi hasoru Vigario-Geral, reprezentante Igreija nian. Horiseik, loron ida tomak, Vigario-Jeral, Apolinario Guterres hein husi tuku dader to’o lokraik mos prezidente PN, Lu-Olo, lakohi simu. Ironiku duni, prezidente PN, Lu-Olo nebee ko’alia dialogo ho paz makaas liu amo Papa Joao Paulo II, kuando Igreija ba hasoru nian atu fasilita dialogo, nia lakohi simu reprezentante Igreija nian. Parese sira lakohi fo importansia ba Igreija iha TL no fila kotuk ba povo nebee dehan hili sira.

Ho buat hirak nee ita bele nota buat barak, katak dialogo nebee sira ko’alia nee retorika duni, la’os tanba iha vontade politika, tanba nee, reprezentante Igreija nian nebee ba hein tiha iha varanda mos sira lakohi simu. Tuir lolos, Lu-Olo hanesan reprezentante povu nian simu se de’it mak ba iha PN hodi rona sira nian aspirasaun. Infelizmente, prezidente PN, Lu-Olo taka oda matan uma povu nian ba povu rasik. Hahalok sira hanesan nee halo povu lakon fiar la’os ba Governu de’it maibe lakon mos fiar ba PN nebee dehan reprezenta povo.

Foin ita nota katak, afinal prezidente PN, Lu-Olo, nunka iha pozisaun rasik, maibe tuir de’it ema seluk nia husu ou hakarak. Tanba nee mak lakohi simu Vigario-Geral ho razaun katak nia simu lia menon husi prezidente Xanana atu polemik nebee agora mosu husik ba Governo ho Igreija mak rezolve.

Husi buat sira nee hotu, ita bele hatene, tan-sa mak PN sai tiha hanesan Parlamento Fretilin nian, tanba buat nebee PM Alkatiri husu no hakarak halo, iha PN, Deputadu husi Fretilin nian, hothotu halo koor, tanba prezidente PN, Lu-Olo, mak hanesan porta-voz PM Alkatiri nian. Buat nebee la tuir PM Alkatiri nia interesse, mesmo ke diak, sira hotu vota kontra, tanba PN la’os hanesan instituisaun independente ida, maibe sai tiha hanesan satelite Governo nian. Buat sira nee hotu halo PN ida agora lakon kredibilidade iha povu nian matan, tanba sira la defende povu nian interesse, maibe defende mak Governu ninian interesse. PN ida hanesan nee la merese hetan fiar ou konfiansa povu nian, maski foufoun povu fo fiar ba sira.

Politika ho ambisaun ba poder, dala ruma, halo ita nega ema seluk (Igreija) nian papel hodi halo klaim katak ita mesak de’it mak funu, maibe ita haluha katak, ema seluk nian papel mos tuir determina ukun-an nebee ita hotu hakarak. Ita haluha tiha katak politika hanesan konjuntu ida husi aksaun oioin (ki’ik ho boot) nebee ema grupo oioin halo iha fatin la hanesan hodi bele to’o ba vitoria nebee hothotu halo ba ninia objektivu prinsipal. Iha tempo okupasaun Indonesia nia okos, ema, grupo, partido politik, sosiedade sivil (Igreija, Universidade, NGO) oioin tuir partisipa aktivu iha luta iha fatin la hanesan mak halo TL hetan nia ukun-an, la’os ema ida de’it ou organizasaun eh partidu de’it mak halo. Tanba nee, ukun-an ida nee, tenki ba Timoroan hothotu, labele iha diskriminasaun eh favorese ema eh grupo balu de’it.

Ohin loron, mosu tensaun makaas iha TL, tanba Governu “desafia” (menantang) Igreija Katolika, katak, sira hakarak haree Igreija nian forsa to’o iha nebee. Sira hakarak haree ema hira mak apoia Igreija no ema hira mak apoia PM Alkatiri. Tanba buat nee ho seluseluk tan lori Igreija mobiliza sarani sira ba iha manifestasaun nebee to’o ohin loron la’o dadaun iha Dili laran.

Tanba “desafia” malu, neduni, susar tebes hakotu polemika nebee iha impaktu nasional nee liu husi dalan nebee bolu “win-win solution” (parte rua hotu manan), maibe sei liu husi dalan nebee bolu “a politika e’ a soma nula”, katak parte ida sei manan no ida sei lakon. Igreija ohin loron ho ninia sarani sira iha terreno ona, maibe to’o iha nebee sira atu atinji sira nian objektivu ida hatun PM Alkatiri ita seidauk hatene. Se PM la monu, nee signifika iha luta politika ida nee, Igreija sai “derrotado” no “enfraquecido” iha sarani no povu TL nian matan no Governo, liliu PM Alkatiri sai reforsado no forte liu tan. Kuandu Governo no PM Alkatiri sai reforsadu mak buat nebee Igreija ho sarani sira sei defende iha loron ikus mai la sei iha folin. Tanba nee, aksaun Igreija ho sarani sira nian agora nee determinante tebes. Determinante tanba bele halo Igreija hetan respeito liu tan husi autoridade sira arrogante ou Igreija lakon kredibilidade tomak iha sarani sira nian matan kuando la manan iha kombate politika ida nee.

PM Alkatiri bele monu ho manifestasaun nee? Bele monu no lae. Monu kuando numero manifestasaun aumenta ba beibeik no provaka krize makaas iha TL. Tanba ho krize makaas bele sai razaun ba prezidente Xanana hodi husu demissaun PM Alkatiri nian, tanba papel Presidente nian ida mak buka assegura estabilidade no garante instituisoens demokratikas. Husu demisaun tanba PM mak hanesan fonte krize hothotu iha TL nian, la’os parte solusaun problema nian.

Tuir lolos, prezidente Xanana bele halo konsiderasaun ona atu husu demisaun PM Alkatiri nian, tanba PM nee la’os ema demokratiku, maibe hanesan ditador ida tuir Igreja ho sarani sira nian haree. Tanba hanesan ditador, neduni halo institusoens demokratikas sai la demokratiku hotu no lakon ona fiar husi povu, ho ida nee bele serve ona hanesan baze ida ba prezidente da Republika hodi husu demisaun PM Alkatiri nian.

Husu demisaun iha nee iha oin rua, ida husu demisaun PM Akatiri nian implika hasai PM Alkatiri hodi troka fali ho ema Fretilin seluk hodi kumpri mandato to’o eleisaun legislativa foun mai.. Ida seluk implika disolve PN no tenki konvaka eleisoens antesipadas. Solusaun ida ikus sei lori kustus oituan tanba presiza osan hodi organiza eleisaun antesipada. Ida primeiro hanesan solusaun ida diak ba estabilidade no diak mos ba Fretilin. Maibe, PN ida agora nee mos la iha kredibilidade, tanba de’it prezidente PN sai porta voz PM Alkatiri nian, neduni susar tebes hetan konfiansa husi povu.

Se kaer metin Governo ho PN ida agora, iha eleisaun mai, iha kustus boot tebes ba Fretilin, tanba Governu nunee mos membro PN nebee domina husi Fretilin lakon konfiansa husi povu tanba de’it membru PN sira la hala’o ninia papel ho diak nebee bele kontrola Governo maibe fo an hodi Governo mak kontrola fali sira. No deputado barak liu mak sai “yes man” no la defende povu nian intereses. Rona de’it aspirasaun mos sira lakohi ona, hanesa buat nebee akontese ba reprezentante Igreija nian, sa-tan atu defende povu nian intereses.

Diak liu ba Fretilin mak tenki halo eleisaun antesipada hodi bele muda Governo Alkatiri nian nebee lakon fiar husi povu nunee mos muda deputadu sira hotu “yes man” nunee bele reforsa fila fali Fretilin iha eleisaun mai no forma Governo no PN ida nebee demokratiku, transparente, responsavel no kredivel.

* Sociologo

Artigu ne'e publika iha Forum Haksesuk, 26/04/2005

No comments:

Post a Comment


123456789
1. Membru RENETIL Ho Matan Ben Simu Matebian Lasama 2. Primeiru-Ministru Louva Livru RENETIL Publika kona-ba Kontribuisaun Istóriku ba Ukun An 3. Sekjer RENETIL ho Hakerek nain Carlos Saky entrega livru ba PR Taur MR 4. STL - Livru RENETIL iha Prosesu Libertasaun Timor-Lorosae 5. Lansamentu Livru Antes Sem Titulo do Que Sem Patria 6. Sasin no envolvimentu Dr. Rui de Araujo alias Agil nudar militante RENETIL 7. RENETIL - Nova Lideranca Mistica 8. Homenagem a Fernando Lasama de Araújo 9. PN Diskuti Malu Tamba Livru RENETIL