UMA KNUA DADOLIN DOKUMENTUS OPINIAUN SEARCH Online KANOIK LIAFUAN IMPRENSA

      PETISIONER TIMTIM

"Hau nia dignidadi la a'as liu dignidadi Nasaun nian".
RENETIL -
Nova Lideranca Mistica
.

Asaun 12 Junnu 1998: Okupasaun Edifisiu DEPLU iha Jakarta - Husi hau nia memoria rasik
LIVRO
RENETIL
LOMPAT
PAGAR
OPERASAUN
TREPE




Se Los Mak Interessado ho Guerra Sivil? Precedente Diak ka La Diak ba Dissolve Parlamento?

Se Los Mak Interessado ho Guerra Sivil?  
Precedente Diak ka La Diak ba Dissolve Parlamento?

Carlos da Silva L.F.R. Saky 

Krize politika iha TL seidauk hatudu sinal atu hotu. Refuziadu sira seidauk fila ba uma. Barak sai husi Dili ba Distrito sira tanba senti Dili la’os fatin seguro ba sira. Seluk sei hela nafatin iha fatin refuziadu sira ho razaun oioin. Balu la fila ba uma, la’os tanba de’it situasaun seidauk normal lolos, maibe mos tanba sira nia uma ahi han mohu eh baku rahun no na’uk mos. Balu la fila ho fiar katak kuandu Mari Alkatiri seidauk sai husi PM signifika krize seidauk hotu no deskontentamentu bele nakfera fila fali iha kualker momento. Reseiu sira nee iha ninia fundamentu tanba deskontentamentu ba Alkatiri ohin loron aumenta ba beibeik iha sorin ida no iha sorin seluk PM Alkatiri ho Rogerio Lobato fahe kilat ba ema sivil sira. Informasaun kona ba fahe kilat nee la’os rumores maibe rona rasik husi sivil sira nebee simu ona kilat nia ibun liu husi reportagem sira nebee fo sai iha televizaun ABC, RTP, Metro TV, ANTV ho radio no jornal nasional ho internasional sira.

Ohin loron Timoroan sira terus tebes. Ema barak dehan situasaun ohin loron aat liu dok ida iha 1999. Nee signifika PM Alkatiri ninia sala mos la kaman liu jeneral assassinio sira Indonezia nian.  

Iha 1999 militar Indonezia sira mak forma milisia. Milisia sira la’os kaer kilat rakitan de’it, maibe mos kilat automatiku. Ohin loron, tuir alegasaun katak PM Alkatiri ho Rogerio Lobato mak forma milisia armado sira nee. Milisia “Alkatiri” ho “Rogerio Lobato” nian nee la kaer kilat rakitan, maibe kaer kilat automatiku no moderno. Milisia Indonezia nian harii ho objektivu oho ema sira nebee defende ukun-an ba TL, enkuanto milisia “Alkatiri” ho “Rogerio Lobato” nian, tuir Railos: foufoun au defende Governo to’o eleisaun 2007, maibe, ikus mai, PM Alkatiri husu sira hodi bele oho hotu lider sira partido opozisaun, grupo peticionario, opozisaun interna iha Fretilin no padre sira. (Repotajem Especial ANTV, 18/06/2007).

Akuzasaun nee todan tebes. Karik prova duni sira mak forma milisia no fahe kilat, nee hanesan aktu politika ida nebee grave tebtebes iha rai ida nebee bolu Estado Direito Demokratiku. Grave tanba sira la buka hametin sira nia poder ho razaun, ho programa diak no tuir dalan demokratiku nian, maibe defende sira nia poder liu husi dalan violensia nian, liu husi fahe kilat ba ema sivil sira. Hahalok ida nee la’os ameasa de’it adversario politiku sira nebee presiza tebes iha rai demokratiku ida hodi dinamiza desenvolvimento politiku, ekonomico ho sosial, maibe mos halo povo moris iha ta’uk ho la hakmatek nia laran. Hahalok ida la’os de’it kontra Kontituisaun RDTL nian, maibe hatudu mos hahalok ditador, fasista ho militarista sira nian nebee hako’ak metin poder liu husi meios legais ho ilegais hotu.

PM Alkatiri nega ona nia la forma milisia no la fahe kilat. Rogerio Lobato seidauk loke ibun. Prezidenti Fretilin, Lu-Olo, mos nega katak Fretilin la iha kilat no la fahe kilat. Maibe iha press conference Sr. Lu-Olo nian iha semana liu ba iha TVTL, prezidenti  Fretilin nian halo negasaun ida ho kosar turu la para no halo kamiza hotu sai bokun. Sr. Lu-Olo ninia consciência (hati nurani) rasik mak bele eksplika tan san mak kosar sira nee suli no duni malu la para. Ita bele bosok mundu tomak, maibe la iha ema ida bele bosok nia an rasik.

Matebian sira rihun ba rihun nebee mate ba ukun-an no hakarak diak ba rai ida nee, ohin loron, sira hotu nia laran susar no tanis haree Timoroan sira terus no mate iha ukun-an nia laran. Ema balu dehan, dala ruma, matebian sira mak halo pressaun makaas ba Sr. Lu-Olo atu ko’alia buat ida lolos nian, maibe tanba Sr. Lu-Olo lakohi halo, tanba nee mak lia los sira nee mak transforma ona ba kosar sira nebee turu la para nee. 

Ema hotu ohin loron ko’alia, inklui militante Fretilin sira nebee hakarak diak ba TL, katak buat aat hothotu nebee mosu iha tinan hira ikus no halo Timoroan sira terus no mate tanba provoka husi PM Alkatiri. La’os de’it nia la iha kapasidade atu rezolve problema, maibe nia hakarak hamosu duni problema sira nee hodi hametin ninia poder. To’o ohin loron, PM Alkatiri lakohi assume responsabilidade politika ruma, nem hakarak haree ba ema rihun ba rihun nebee terus no balu mate ona. Ba PM Alkatiri, poder ba nian hanesan buat hothotu, neduni nia uza meio hothotu, inklui meio konstitusional ho inkonstitusional, hodi defende poder nebee iha ona nia liman laran. 

Depois de iha pressaun barak husu hasai Alkatiri husi PM, Jacob Fernandes, aktual vice-prezidenti PN nian, la buka interpreta didiak ema rihun ba rihun nia aspirasaun, maibe halo fali ameasa guerra sivil ida: Se hatun Alkatiri, sei mosu guerra sivil. Alkatiri iha apoiantes barak (STL, 16/06/2006). 

Ita la hatene Alkatiri mak iha apoiantes barak ou Fretilin. Karik Alkatiri mak iha apoiantes barak, entaun, to’o loron nebee nia sai husi PM ou mate ona, mak Fretilin mos mate ona. Tanba ema tuir Alkatiri, la’os tuir Fretilin. Maibe, karik ema tuir Fretilin, entaun Alkatiri bele sai husi PM, no bele loke fali partido seluk mos, Fretilin la sei mate. Fretilin iha tanba necessidade, prinsipiu ho idealismo ida, la’os tanba Alkatiri. Fretilin mosu atu defende ukun-an la’os tanba atu defende Alkatiri ho ninia interesses pessoais. 

Iha dalan ida de’it hodi salva Fretilin mak husik Alkatiri sai husi PM. Maibe hakarak salva Alkatiri ho Fretilin hotu dala ida, bele sai fali hanesan ditadu nebee dehan: “se mak hakarak buat hothotu sei lakon buat hothotu”. Militante Fretilin hotu nebee hakarak diak ba partido ho rai Timor presiza halo refleksaun boot ida kona ba ida nee. Karik bele kompara, Alkatiri hanesan ikan boot no bokur ida, maibe, ohin loron,  bele fa’an ho folin nebee barato tebes mos la iha ema ida hakarak sosa, tanba ikan nee bubu, dois no dodok ona. 

Krize nebee, ohin loron, halo Timoroan rihun ba rihun terus no balu mate, nunee mos kilat nebee namkari ona iha ema sivil nia liman nebee dehan Alkatiri mak fahe no halo Timoroan sira moris iha ta’uk ho la hakmatek, halo Alkatiri nia naran la morin ona ba ema ruma. Ema sira matan aat mos la sei fihir sala tanba sira bele horon ikan nebee diak ho aat. La normal mak ema sira matan ho nia horon sei diak la konsegue distingui ikan diak ho aat, la konsegue distingui ikan bokur ho ikan bubu no taka matan susu ikan sira bubu, dois ho dodok ona. 

Deklarasaun vice-prezidenti PN, Jacob Fernandes nian iha leten, hatudu de’it katak lider aktual sira Fretilin nian falta de sensibilidade no hakarak de’it guerra sivil, tanba nee sira kontinua halo ta’uk povo Timor ho militante Fretilin sira ho ameasa guerra sivil. Sira hakarak duni guerra sivil, nee ema ruma la duvida, tanba nee mak sira fahe ona kilat ba ema sivil sira. Maibe ho prezensa forsa internasional nebee sei aumenta ba beibeik, sei hasai hotu kilat husi ema sivil sira nia liman. Alkatiri ho Rogerio Lobato mak interessadu tebes ho guerra sivil, maibe sira nia plano halai sala ona, tanba ema sivil barak mak loke sai ona sira nia jogo foer  nebee halo ema atu muta. Nem ema Fretilin hotu hakarak guerra sivil, tanba nee, sira rasik mak denunsia sai plano kriminozu sira nebee hakarak halo mate tan Timoroan sira.

Tuir lolos, Alkatiri la iha ona kondisaun kontinua nafatin hanesan PM. Tanba krize politika, militar ho humanitaria nebee ohin loron mosu la’os tanba nia la iha vontade diak de’it hodi rezolve, maibe nia tuir hanaruk no haboot krize nee. Grave liu tan, PM Alkatiri la’os viola Konstituisaun de’it hodi haruka F-FDTL tun iha Dili iha dia 28 de Abril nebee halo mate ona ema balu, nunee mos fahe ona kilat ba ema sivil sira hodi halo timoroan sira, ohin loron,  moris iha ta’uk ho la hakmatek nia laran. Hahalok ida viola makaas Konstituisaun RDTL nian nebee garante moris hakmatek ho dame ba Timoroan sira hotu.

Foufoun, PM Alkatiri ho Rogerio Lobato dehan katak partido sira opozisaun mak hakarak fahe no halo fraku F-FDTL, maibe iha indikasaun katak milisia nebee PM Alkatiri ho Rogerio Lobato forma mak ataka no oho membro F-FDTL sira hanesan MNEC ho Defeza Ramos Horta dehan: “Informasaun nebe foin ami simu la iha petisionario ataka Tasi Tolu. I afinal elementos balu ke Ministro Interior Rogerio Lobato maka organiza, fo kilat ba sira. I sira duni mak ataka Tasi Tolu” (STL, 14/06/2006).

Ikus mais, prokurador internasinal sira mos hatudu liman ba Rogerio Lobato katak nia mak hamosu kaus militar ho humanitaria iha TL. Tuir jornal boot semanário Portugal nian “Expresso” nebee cita relatorio prokurador sira internasional nian iha TL katak,  la hatene paradeiro “kilat barak nebee Rogerio Lobato sosa ba polisia sira iha tinan hira ikus” (Expresso, 17/06/2006).

Prokurador sira nee fiar katak akontesimentu sira nebee mosu depois de manifestasaun nebee grupo Peticionario sira halo iha dia 28 Abril hala’o husi polisia ho grupo milisia sira nebee fiel ba Rogério Lobato. 

Rogerio Lobato ema konfiansa Alkatiri nian, tan nee, hasai husi ministro interior no foti kedas ba vice-prezidenti Fretilin nian. Tanba ema konfiansa Alkatiri nian, neduni buat hothotu nebee nia halo, konserteza, ho kuiñesimentu Alkatiri nian.
Iha entrevista ho “Expresso”, Rogério Lobato nega hotu akuzasaun sira nee, maibe nia dun fali PR Xanana Gusmão, padre sira ho komandante jeral PNTL Paulo Martins mak hakarak halo golpe de Estado. Dun sira hanesan nee la’os buat foun, tanba Mari Alkatiri ho Rogerio Lobato ninia profissaun ida mak buka bibi metan nee. 

Buat hothotu nebee hato’o iha leten nee, la iha ida mak hatudu partido sira opozisaun buka halo fraku instituisaun F-FDTL, maibe hothotu hatudu ba PM Alkatiri ho Rogerio Lobato rasik. Sira mak fahe kilat no fo instrusaun atu oho sira nia opozitor politiku sira. No grave liu tan mak ho kilat nebee “sira fahe nee” hodi halo atake no oho ona membru F-FDTL sira iha Tasi Tolu.

Susar ba ita imajina, oin-sa mak xefe Governo ho membro Governo ida bele “forma milisia no tau kilat iha liman” hodi ataka fali instituisaun legal Estado nian hanesan F-FDTL? So grupo mafia ho terrorista sira mak bele halo buat ida hanesan nee. Timoroan sira labele admite ema sira nebee iha mental mafia ho terrorista nian ukun rai ida nee. Timoroan mate barak ona iha tempu okupasaun, la presiza atu mate tan dala ida iha ukun-an nia laran iha mafia ho terrorista sira nian ukun okos. 

Ohin loron, iha faktu barak tebes ona sai hanesan baze hodi PR, Xanana Gusmão, bele hola desizaun politika ruma. Bele dissolve Parlamentu hodi konvoka eleisaun antesipada tanba vida rai ida nee nian paralizado total ona ou suspende Alkatiri husi PM no hahu investigasaun ida tanba alegasaun fahe kilat ba ema sivil nee.

Ema barak dehan labele dissolve Parlamento ou hasai Alkatiri husi PM tanba ida nee bele sai precedente aat iha loron oin. Problema la’os precedente aat ou diak, problema mak dissolve Parlamento no konvoka eleisaun antesipada nee tuir Konstituisaun ou lae. Se ita haree ba ita nia Konstituisaun, PR iha direito tomak bele dissolve Parlamento kuandu Governo lakon ona konfiansa husi povo ou Governo nee provoka krize ida makaas tebes nebee halo unidade povo nian rasik lakon no lori povo tama iha guerra sivil ida.  Vida país nian, bele dehan, ohin loron, paralizado tiha ona no prezidente Xanana rasik rekuiñese ida nee iha ninia diskursu iha PN iha semana liu ba. TL rasik tama tiha ona iha guerra sivil hanesan tiru malu iha Fatu Ahi ho Tasi Tolu no sivil sira mos ataka malu tanba monu iha issue Lorosae ho Loromonu. Guerra sivil nee la to’o namakari ba distrito sira tanba forsa internasional tama lalais mai TL no halo mate kedas, maibe ninia impaktu seidauk lakon. Ema barak sei tuba iha kampu refuziadu sira no sira nebee sai ba distrito sira seidauk fila mai Dili. 

Teze nebee dehan dissolve Parlamentu eh hasai Alkatiri husi PM bele sai precedente la diak, razaun ida nee falsu tebes. Tanba iha nebee-nebee, iha rai demokratiku hothotu, kuandu Governo ida lakon konfiansa ona husi povo eh provoka krize makaas mak unika solusaun mak dissolve Parlamento hodi konvoka eleisaun antesipada. Kualker partido nebee aban bainrua kaer Governo mos tenki pronto kuandu ukun la los no povo lakon konfiansa tenki prontu husu demissaun. Nee la’os precedente aat, maibe tenki funsiona hanesan nee duni. Se ita hakarak honesto (jujur), precedente la diak ba loron oin mak ida Prezidenti Republika la dissolve Parlamento ou demite Governo. Precedente la diak tanba hatudu Prezidenti Republika tolera ho Xefe Governo bele halo violasaun ba Konstituisaun, tolera ho membro Governo sira nebee halo krimi tanba fahe kilat ba ema sivil hodi prepara no halo guerra sivil no fahe kilat ba ema sivil hodi ataka aparelho Estado nian hanesan F-FDTL ho PNTL. Aat liu tan mak buka defende politiku ida hodi husik ema rihun ba rihun terus no mate.

Timoroan sira hotu hein atu PR Xanana Gusmão hola lalais desizaun ruma, la’os atu adia beibeik desizaun nebee maioria husi Timoroan sira hein, dissolve Parlamento ou suspende Alkatiri husi PM. Labele husik povo moris iha incerteza (ketidakpastian) nia laran, tanba buat ida incerteza halo ema sai stress no frustrado iha nebee bele lori sira ba iha aksaun sira ekstremu liu nebee susar atu kontrola. 

Ohin loron povo sei hein bainhira mak prezidenti Xanana hola desizaun ida a favor ba sira. Maibe prezidenti Xanana kontinua ho ninia politika ida ziguezague hodi defende Alkatiri mak bele iha certeza katak, povo sei lakon fiar ba nian. Kuandu povo lakon ona fiar ba Xanana mak lalika tan mehi atu hetan dame ho hakmatek iha rai ida nee. Tanba la iha ona figura politika nebee povo fiar no fo mahon ba povo iha nebee halo TL monu iha kaus total ida.

Karik PM Alkatiri iha fuan, iha sensibilidade no hanesan ema normal, tuir lolos la presiza ema seluk husu mak nia sai husi PM, maibe nia rasik mak assume responsabilidade politika hodi sai rasik ho ain. Infelizmente, ambisaun, poder ho dollar taka ema nia fuan ho matan, tanba nee sira la interesse ho ema rihun ba rihun terus ho mate tanba sira nia politika nebee sala. 

Ita hein atu prezidenti Xanana mos labele lakon ninia sensibilidade, no keta iha buat ruma entre prezidenti Xanana ho Alkatiri mos diak liu rai ba kotuk, hodi hola desizaun ida tuir povo nia hakarak hodi habadak lalais susar ho terus oioin nebee povo hasoru. Labele buka tane nafatin ema ida viola Konstituisaun RDTL momos iha povo rihun ba rihun terus no guardiaun Konstituisaun nia leten.  

Nota: Artigu ne'e publika iha STL, edisaun 19/06/ 2006

No comments:

Post a Comment


123456789
1. Membru RENETIL Ho Matan Ben Simu Matebian Lasama 2. Primeiru-Ministru Louva Livru RENETIL Publika kona-ba Kontribuisaun Istóriku ba Ukun An 3. Sekjer RENETIL ho Hakerek nain Carlos Saky entrega livru ba PR Taur MR 4. STL - Livru RENETIL iha Prosesu Libertasaun Timor-Lorosae 5. Lansamentu Livru Antes Sem Titulo do Que Sem Patria 6. Sasin no envolvimentu Dr. Rui de Araujo alias Agil nudar militante RENETIL 7. RENETIL - Nova Lideranca Mistica 8. Homenagem a Fernando Lasama de Araújo 9. PN Diskuti Malu Tamba Livru RENETIL