Republica de Banana: Ukun Tuir Lekirauk Nian

Republica de Banana: Ukun Tuir Lekirauk Nian

Carlos da Silva L.F.R.Saky

Depois de Alkatiri monu husi ninia kadeira nudar PM (Primeiro Ministro), liu tiha semana rua foin PR (Presidente da República), Xanana Gusmão, nomeia, Jose Manuel Ramos Horta ba PM foun. Seluk ho Horta, nomeia mos vice-PM rua, Estanislau da Silva nudar 1º vice no Rui Maria de Araujo nudar 2º vice-PM. 

 Povo Timor tomak hein Governo foun nee bele halo serbisu diak liu Governo Alkatiri nian. Maski ita seidauk haree sira nia serbisu, hanesan estimulu ida, la iha sala hakerek na’in hato’o parabens ba Jose Ramos Horta nudar PM foun nunee mos ba ninia vice na’in rua, Estanislau da Silva ho Rui Maria.

Horta sai PM ona, maibe ita mos labele subar, ema barak mos laran rurua ba Governo foun nee. Balu simu diak, balu simu ho laran taridu no balu la simu liu kedas. Sira nebee simu diak tanba haree Ramos Horta mak hanesan PM. Sira nebee simu ho laran taridu, tanba sira la haree mudansa boot ruma iha Governo nee, tanba fo impressaun Horta sei manteim tomak nukleo duro Alkatiri nian iha nia sorin. No sira nebee la simu liu kedas ho razaun katak la’os de’it Horta  mantem nukleo duro Alkatiri nian iha nia sorin, maibe mos susar tebes kaer metin Horta nia lian-fuan, nebee ohin dehan buat ida, aban dehan fali buat seluk.

Povo mos lakon fiar oituan ba prezidenti Xanana, tanba iha Palacio Governo nia oin, PR hateten ba manifestante sira kontra Alkatiri katak, nia la halo kompromisso ho ema ruma, maibe halo kompromisso ho povo. Povo la’os de’it hakarak hatun Mari Alkatiri, maibe mos hakarak dissolve PN (Parlamento Nasional). Ida ikus nee seidauk akontese. Infelizmente, PR la dissolve PN, maibe halo fali kompromisso ho lider Fretilin sira nebee Xanana dehan la lejitimo. Pior liu tan mak prezidenti Xanana rasik simu manipulador II Kongressu Fretilin nian ida sai fali vice-PM.

Depois de hetan malu ho prezidenti Xanana iha Sesta-feira, Estanislau da Silva, ema konfiansa Mari Alkatiri nian ida, hateten katak, prezidenti Xanana simu sira, neduni rekuinese sira hanesan lider legitimo Fretilin nian. Deklarasaun nee hamosu interrogasaun boot ida. Ita hein, prezidenti Xanana bele halo eksplikasaun ruma ba povo kona ba deklarasaun nee, sira nee lejitimo duni ou la lejitimo. Se sira lejitimo duni, entaun prezidenti Xanana nebee foufoun dehan sira la lejitimo, agora rekuiñese, legaliza no lejitima ona ilegalidade ho ilejitimidade ida. Nee signifika prezidenti Xanana rasik tuir viola Konstituisaun ho lei partido sira nian no mos hatudu katak PR Xanana la halo kompromisso ho povo, maibe halo kompromisso ho lider Fretilin sira nebee foufoun, PR rasik dehan la lejitima. Iha nee ita bele dehan, lider Fretilin sira konsegue fura guardiaun Konstituisaun nia baliza.

Tuir Konstituisaun RDTL nian, atu nomeia PM, Prezidenti Republika tenki konsulta mos ho lider sira partido opozisaun nian kona ba kandidatu sira nebee atu sai PM, infelizmente ida nee la akontese. Dala ruma, PR bele haluha ou parese partido opozisaun ki’ik tebes, neduni prezidenti Xanana la haree hetan sira. Maski ki’ik, sira reprezenta sensibilidade ruma, tan nee, tuir lolos, tenki rona mos sira. Iha nee falta tiha buat ida demokrasia partisipativa nebee prezidenti Xanana, dala barak, halo ba ninia bandeira demokrasia nian.

Ramos Horta, PM indijitadu, ho prezidenti PN, Lu-Olo, dehan Governo ida foun nee mai husi Fretilin. Nee los duni, tanba ema ruma la laran rurua katak Horta mos agora Fretilin. La’os agora, maibe desde uluk kedas, tanba nee, mak prezidenti Xanana rasik, iha eleisaun ba Assembleia Konstituinte hateten katak, Ramos Horta ninia isilolon tomak iha Fretilin nia laran, ninia ain-fuan de’it mak iha liur. Los duni, Governo ida nee Fretilin nian. Buat nebee sai hanesan problema mak ida nee, iha II Kongressu Fretilin nian, delegado sira aprova ho maioria absoluta katak, ema nebee sai PM tenki ser Sekretariu-Jeral Fretilin nian. Horta la’os Sekretariu-Jeral, neduni, Fretilin halo violasaun dala ida tan ba sira nia Estatuto Organico rasik. Nee mos hanesan manipulasaun ida hotu. Se Estatuto Organico nebee delegado sira aprova liu husi foti liman, nebee bele dehan la viola lei partido nian, agora lider sira Fretilin rasik sama ba rai, oin-sa tan ida foti liman hodi hili lideransa partido nian nebee viola momos lei partido ho Konstituisaun RDTL nian?  Oin-sa mak povo bele fiar ba lider sira nebee viola Estatuto Organico Partido nian, viola lei Partido ho Konstituisaun RDTL nian? Oin-sa mak povo bele fiar ba ema sira nebee ukun la tuir regras do jogo? Tanba violasaun sira nee no ukun la tuir regras do jogo mak lori ema barak bolu Timor-Leste hanesan Republica de Banana. Ita hein atu labele lekirauk sira mak ukun iha Republica de Banana nee, maibe ema sira nebee ita fiar mak ukun hodi lori Timor ba iha dalan los no moris diak ho hakmatek ba Timoroan tomak. Iha Republika de Banana ida lolos nian, hanesan iha ai-laran, lekirauk sira mak ukun, sira hadau malu hudi tasak la tuir regras no la iha sensibilidade ruma, sira halo buat hothotu tuir sira nia instin de’it, sira nia aksaun la depende ba regras maibe depende iha forsa ho isin moris. Se mak  isin moris liu no iha forsa liu, nia mak sai vencedor no lider. Dala ruma, politika lekirauk nian nee mos bele reflekte iha ita nia politiku sira aktual balu. Ita nia lider balu, isin moris tebes aproveita situasaun hothotu hodi to’o ba iha sira nia objektivu, la interesse ho regras (hanesan Estatuto Partido nian, Lei partidos nian ho Konstituisaun RDTL nian) nebee iha, la interesse ho aspirasaun povo nian, maibe matan fuan nakloke luan ba poder de’it no haluha hotu eh la kumpri promessas oioin nebee sira halo iha fatin barabarak iha povo nia leet.

PM indigitado, Ramos Horta, halo deklarasaun iha semana hirak liu ba katak, nia sei hako’ak hotu membro Governo sira nebee uluk serbisu ho Alkatiri. Nee signifika la iha esforsu oin-sa mak halo serbisu efisiente ho efikaz, maibe preokupa liu ho oin-sa bele hetan apoio hodi ukun. Ho politika ida nee hodi labele hamosu rezistensia husi Alkatiri ho ninia ema sira. Maibe ema hotu hatene Ramos Horta nia politika. Nia la uza doutrina militar sira nebee la hetan treinu diak nian nebee haree dut eh ai-tahan bok an iha nebee, ho ta’uk sira tiru kedas ba fatin nee. Maibe Horta buka tiru ba fatin seluk hodi hatene lolos sa-ida mak halo ai-tahan sira nee bok an. Tanba mos politika ida nee mak halo nia ohin ko’alia buat ida no aban ko’alia buat seluk. Nee hanesan konjunto husi jogo politika ida hodi bele atinji objektivu nebee nia rasik mak hatene. Tanba politika ida nee duni mak halo ema barak la kontente ho Horta. Tanba mos ida nee, ita la hatene, nia sei uza tomak membro Governo Alkatiri nian ou lae eh sei halo Governo ida ki’ik, maski nia dehan tiha ona sei uza sira hotu. 

Karik Ramos Horta hakarak duni responde povo nia necessidade, tuir lolos, halo estrutura ida ki’ik no kaman. La presiza membru Governo barak, presiza ema oituan, maibe tenki badinas serbisu no iha kapasidade subjektiva ho objektiva hodi responde necessidade povo nian. 

Karik Governo Ramos Horta nian lakohi buka repete fila fali sala sira nebee Mari Alkatiri halo, tuir lolos, la’os de’it hasai hotu ema sira nebee konotado ho nukleo duro Alkatiri nian, maibe mos halakon hotu vice-ministro sira no mantein de’it Sekretariu Estado balu. Rai sira nebee boot ho populasaun nebee boot tebes mos sira la uza vice-ministros. Sira uza de’it Sekretariu de Estado. Timor, rai ida ki’ik ho populasaun oituan, nusa mak tenki tau vice-PM rua, vice-ministros ho sekretariu Estado barabarak? Nee hanesan gasta de’it povo nia osan, la’os buka maneja didiak povo nia osan hodi fo moris diak ba povo nee rasik. Iha nee ita nota katak, sira halo kompromisso politik mak barak liu du ke atu responde necessidade povo nian. Neduni, sira halo politika nee ba politika rasik, la’os halo politika ida ba povo nian diak.

Besik tinan lima ona, ita haree Governo Alkatiri nian, iha membro Governo barak, rezolve de’it problema ida rua, serbisu la efisiente ho efikaz, tanba ministros, vice-ministros ho sekretariu estado sira, hein no hafuhu malu, se los mak halo serbisu oan nebee sira hotu boot ba nee. Sira hotu hein malu to’o serbisu la la’o. Ate membro Governo balu passa vida iha ofisina, hanesan fali mekaniku ou ema sira fa’an kareta uzadu sira. 

Karik ita kompara piston ho seguimento, kuandu hasai piston tenki troka hotu seguimento. Maibe Governo ida agora, hasai de’it Mari Alkatiri hodi troka de’it ho Ramos Horta, buat sira seluk la troka. Se la troka seguimentu alias la hasai nukleo duro Alkatiri nian husi Governo Horta nian, mak Governo ida nee rasik sei la’o kade’ik nafatin no la sei lori buat diak ruma ba povo. 

Karik Horta hatene, buka tau ses virus Alkatiri nian sira nee hodi labele kontamina ninia kakutak, maibe se nia taka matan, kleur eh lalais, virus sira nee sei domina nia no sei halo nia mos sai fraku. Se nia la konsegue kontrola nia an, virus sira nee sei transforma Horta ba virus ida perigozu liu tan. Tan nee, Ramos Horta presiza haree didiak hodi tau ema sira nebee los iha nia sorin hodi labele sai kontaminado. 

Horta bele mantem nafatin membro Governo balu nebee kompetente, maibe sira nebee inkompetente no hanesan nukleo duro Alkatiri nian, diak liu hasai husi Governo. Se la hasai sira husi Governo, Alkatiri mak sei manda nafatin liu husi virus sira nebee tuur hadulas Horta.

Horta bele uza ema Fretilin tomak hodi serbisu ho nian, importante mak tenki hasai sira nebee inkompetente no hanesan virus ona hodi tau fali Fretilin sira seluk nebee diak hodi serbisu lolos ba povo. Se mak hatene, sira nebee hanesan virus ona, sira mos iha kuiñesimentu kona ba fahe kilat ba ema sivil. Tanba sira nee ema konfiansa Alkatiri nian, neduni, se Rogerio Lobato dehan Alkatiri iha kuiñesimentu kona ba fahe kilat nee, dala ruma, sira ho sira mos fahe informasaun ba malu. Tan nee, atu tau ema ruma iha Governo, tenki haree didiak, hodi membru Governo sira labele sai fali komandante milisia partido nian, la’os atu ukun ho kilat tutun, maibe tenki ukun tuir regras jogo demokratiku nian, hodi lori sai fali Timor husi Republica de Banana nee hodi bele fo moris diak ho hakmatek ba povo Timor tomak. Atu buat sira nee bele la’o sucesso, sira nebee hanesan ulun boot mak tenki fo uluk izemplu diak. 

Nota: Artigo ne'e publika iha STL, 10/07/2006