UMA KNUA DADOLIN DOKUMENTUS OPINIAUN SEARCH Online KANOIK LIAFUAN IMPRENSA

      PETISIONER TIMTIM

"Hau nia dignidadi la a'as liu dignidadi Nasaun nian".
RENETIL -
Nova Lideranca Mistica
.

Asaun 12 Junnu 1998: Okupasaun Edifisiu DEPLU iha Jakarta - Husi hau nia memoria rasik
LIVRO
RENETIL
LOMPAT
PAGAR
OPERASAUN
TREPE




Tempo Ona Hakribi Violensia

Tempo Ona Hakribi Violensia

Carlos da Silva L.F.R. Saky

Timor Lorosa’e sei moris hela iha instabilidade nia laran. Governo halo ona esforsu balu liu husi programa “Simu Malu” hodi ida-idak bele fila ba nia bairro ho uma. Timoroan sira hotu presiza apoia programa nee. Maibe numero refuziado nafatin hela de’it no aumenta tan mak iha. Numero refugiado aumenta tan depois rona major Alfredo ho ninia kamarada sira husik hela prizaun Bekora. Kona ba ida nee, agora na’in ulun sira ho forsa internasional sira dun malu. Autoridade sira Timor dun forsa internasional mak sala no forsa internasional sira la simu akuzasaun nee.

Karik ita moris iha rai demokratiku ida, tuir lolos, la’os atu hasai de’it Direktor ho seguransa prizaun Bekora, maibe ministro Jusitisa nian mos tenki husu ninia demissaun ona. Tanba dehan semana ida ona forsa Nova Zelandia husik hela prizaun Bekora, maibe ministro Justsa la buka halo medidas preventivas ruma. Tan nee dadur sira sai ho hakmatek tebes. Nee hatudu momos inkompetensia ministro Justisa nian.   

Maski major Alfredo ho ninia kamarada sira “halai sai” husi prizaun, maibe sira la sei ses husi justisa tuir major ninia afirmasaun. Afirmasaun nee hatudu momos grupo major Alfredo nian frustrado ho instituisaun judisial iha Timor la funsiona ho diak. Agora sira “halai sai” husi prizaun tanba sira fiar nunee mos ema barak haree katak la iha justisa iha rai ida nee. Tan nee ema sira nebee halo krimi ho sala boot liu, ohin loron moris livre no goza ho privilegio oioin iha alegasaun halo krimi oioin nia leet. Dala ruma kadeia mak ki’ik liu ema boot sira nia isin, neduni husik sira moris hela iha rai luan, maibe kadeia iha hodi sulan de’it ema ki’ik ho kiak rabat rai sira.

Tribunal mak sei hateten katak major Alfredo ho ninia kamarada sira halo krimi ou lae. To’o ohin loron Tribunal seidauk disidi major Alfredo ho ninia kamarada sira halo krimi ou lae, maibe sira hala’o dadaun ona kastigu liu husi prizaun preventiva, tanba ta’uk atu sira halo lakon evidensias nebee iha. Maibe medida ida nee mos la aplika ba sira nebee hetan alegasaun fahe kilat. Kala prokurador ho juis sira fiar ba ema sira hetan alegasaun fahe kilat nee santo tebes, la hatene bosok, la brani subar ou halo lakon evidencia. Ou prokurador ho juis sira ta’uk ema boot sira, tanba ema sira hetan alegasaun nee, la’os ema baibain, maibe ema sira iha influensia politika ho ekonomika. 

Realidade sira mak halo ema sente frustrado ho justisa no to’o ponto ida akuza prokurador ho juis sira nebee serbisu iha rai ida nee uza double standar no aktua la imparsial. Ita la hatene se prokurador ho juiz sira aktua imparsial ou lae, maibe iha buat ida mak los. Justisa la’o neineik tebes, la han malu ho espektativa ema sira buka justisa nian. Justisa la’o neneik tebes tanba prokurador ho juiz sira mak oituan liu hodi la konsegue rezolve lalis kazu barabarak nebee iha ou tanba kompromisso politika mak domina instituisaun ho agente judicial sira? Entre buat sira nee hotu, ita bele nota buat ida, ba ema boot sira, prosesu iha Tribunal la’o neineik tebes no dala ruma hatama tiha de’it iha gaveta laran, maibe ba ema ki’ik, prosesu julgamentu la’o lalais tebes. Fo empresaun prokurador ho juiz Timor nian brani de’it kaer kazu sira ema ki’ik ho kiak sira nian, maibe la brani lori ema sira iha influensia politika ho ekonomika ba oin. Tanba ta’uk ou hetan kompromisso politika ou buat sira seluk. 

Karik ita nia agente judicial sira serbisu hanesan nee nafatin, mak susar tebes atu fo justisa ba Timor oan sira hotu, maibe sei kria de’it injustisa iha rai ida nee. 

Ita la hatene lolos se Major Alfredo envolve iha krimi ruma ou lae, maibe nia nudar ema ida nebee sei iha fuan. Halai sai husi kadeia laran, la buka odi no vinga ema ruma, no la sunu mos ema atu halo violensia, maibe halo apelo ba paz ho unidade entre Timoroan sira loromonu ho lorosa’e. Nia husu ba jovem sira husi loromonu ho lorosa’e para ho “violensia”, “la iha fatuk”, “la iha ai” no “ la iha sunu uma” (STL, 02/09/2006).

Karik Timor oan sira hotu konsiente katak Timor ida de’it no halo apelo ba unidade no tau iha pratika hakribi violensia no defende justisa hanesan, Timor oan sira la terus hanesan ohin loron. Infelismente sei iha individu, grupo kriminozu ou politiku balu nebee adora tebes violensia, sei uza nafatin violensia hodi rezolve sira nia diferensas ou problemas. 

Ema ida la nega, volensia oioin mosu tanba la’os problema kiak ho la iha serbisu de’it, maibe balu la kontente tanba implementasaun justisa nebee la’o iha rai ida nee neineik tebes ou dala ruma ema balu la hetan tan justisa. Maibe nunee, rekorre violensia hodi buka justisa la’os dalan diak, tanba violensia la’os halo rahun ita nia isin lolos de’it, maibe sei estraga tomak ita nia hanoin ho metan, tanba iha ita nia fuan nakonun de’it ho odi ho vingansa. 

Issue Lorosae ho Loromonu halo Timoroan sira haree malu matan la mos. Uluk kuandu ita bolu malu Lorosa’e ho Loromonu, eh bolu malu firaku ho kaladi, la’os ho objektivo atu halo diskriminasaun ba malu ou buka fahe malu, maibe uza lia-fuan sira nee hodi hatudu ita nia konfiansa masimu ba malu. Uluk kuandu ita bolu ita nia malu ida: “firaku O ba nebee?” Ema nebee ita bolu firaku nian mai kedas ita hako’ak malu no dada lia. Nunee mos ita bolu ba maluk kaladi ida. Nee hatudu katak ita nia espirito amizade ho kamaradazem makaas tebes. Ohin loron, lia-fuan sira nee manan sentido seluk, manan dimensaun destruidor ida. Tanba nee, kuandu ita bolu firaku eh kaladi ba ema ida, ema nee halai lakon kedas, tanba ta’uk ita atu baku ou oho nian. Ou se la halai, nia mai hasoru kedas ita hodi baku malu ou oho malu.

Triste tebes ita haree realiade sira nee. Ita rasik mak, ohin loron, estraga ita nia valores pozitivu sira nebee ita nia bei-ala sira husik hela mai ita. Karik ita hanoin atu konserva valores pozitivu sira nebee iha, tuir lolos hothotu tenki hakribi violensia, tanba violensia la’os estraga ita nia isin de’it, maibe nia estraga ita nia valores to’o ita nia espirito ho mentalidade no halo ita moris hela de’it iha incerteza (ketidakpastian) laran no susar tebes atu hadi’a ita nia moris.  

Tuir lolos Timor oan sira agora tenki hakilar hamutuk “TO’O ONA BA VIOLENSIA” no hothotu tenki hamutuk, husi lorosa’e to’o loromonu, fo liman ba malu hodi buka justisa liu husi dalan pacifico nian, hodi hamutuk harii fila fali dame ho hakmatek nebee nakdoku no unidade nasional nebee naksobu.
           
Nota: Artigu ne'e publika iha STL, 02/09/2006

No comments:

Post a Comment


123456789
1. Membru RENETIL Ho Matan Ben Simu Matebian Lasama 2. Primeiru-Ministru Louva Livru RENETIL Publika kona-ba Kontribuisaun Istóriku ba Ukun An 3. Sekjer RENETIL ho Hakerek nain Carlos Saky entrega livru ba PR Taur MR 4. STL - Livru RENETIL iha Prosesu Libertasaun Timor-Lorosae 5. Lansamentu Livru Antes Sem Titulo do Que Sem Patria 6. Sasin no envolvimentu Dr. Rui de Araujo alias Agil nudar militante RENETIL 7. RENETIL - Nova Lideranca Mistica 8. Homenagem a Fernando Lasama de Araújo 9. PN Diskuti Malu Tamba Livru RENETIL